THÍCH NHẤT HẠNH

 

Photo: langmai.org

 

 

Pháp danh:  Trừng Quang.

Xuất gia năm 16 tuổi với Ḥa Thượng thượng Thanh hạ Quư thuộc môn phái Tổ đ́nh Từ Hiếu, Huế.

Đă từng giảng dạy tạc các Đại học Vạn Hạnh (Sài G̣n); Đại học Columbia, Boston và New York, Hoa Kỳ; Đại học Amsterdam (Hà Lan); Đại học Sorbonne (Pháp).

Trường Đại học Long Island (New York) và Đại học Loyola (Chicago) đă trao tặng Văn bằng Tiến sĩ Nhân văn cho những hoạt động giáo dục, văn hóa và xă hội.

Thiền sư đă đào tạo nhiều thế hệ Tăng, Ni tại Việt Nam cũng như ở hải ngoại.

Đă xuất bản trên 100 tác phẩm, nhiều tác phẩm đă được dịch ra nhiều thứ tiếng Anh, Pháp, Đức, Hoa, Ư, Ḥa Lan, Tây Ban Nha, v.v…

 

Tác phẩm đă xuất bản:

-    Nẻo Vào Thiền Học

-    Nẻo Về Của Ư

-    Bông Hồng Cài Áo

-    Nói Với Tuổi Hai Mươi

-    T́nh Người

-    Để Hiểu Đạo Phật

-    Chắp Tay Nguyện Cho Bồ Câu Trắng Hiện

-    Hoa Sen Trong Biển Lửa

-    Phật Giáo Việt Nam và Hướng Đi Nhân Bản Đích Thực

-    Tương Lai Văn Hóa Việt Nam

-    Tương Lai Thiền Học Việt Nam

-    Văn Lang Dị Sử

-    Thiết Lập Tịnh Độ - Kinh A Di Đà Thiền Giải

-    Việt Nam Phật Giáo Sử Luận - Tập 1, 2 và 3

-    Đi Như Một Ḍng Sông

-    Đường Xưa Mây Trắng

-    Đạo Phật Áp Dụng Vào Đời Sống Hằng Ngày – Cương lĩnh giáo lư nhập thế của Phật Giáo Việt Nam hiện đại – Thích Huyền Quang và Thích Nhất Hạnh

-    Đạo Phật Qua Nhận Thức Mới

-    Đạo Phật Ngày Nay

-    Đạo Phật Đi Vào Cuộc Đời

-    An Trú Trong Hiện Tại

-    Bưởi - Tập truyện

-    Kim Cang, Gươm Báu Chặt Đứt Phiền Năo

-    Tố - Tập truyện

-    Trái Tim Của Hiểu Biết

-    Từng Bước Nở Hoa

-    Hạnh Phúc Mộng và Thực - Giảng giải Kinh Samiddhi Sutta)

-    Kinh Pháp Ấn - Dịch từ Hán ra Việt và chú giải

-    Mây Am Ngủ - Truyện ngoại sử, 1982

-    Trái Tim Mặt Trời: Từ Chánh Niệm Đến Thiền Quán - 1985

-    Kinh Quán Niệm Hơi Thở - Dịch và chú giải – 1987

-    Kinh Tứ Niệm Xứ - Dịch Việt

-    Kinh Từ Bi - Dịch Việt

-    Kinh Hạnh Phúc - Dịch Việt

-    Kinh Người Biết Sống Một Ḿnh - Dịch Việt

-    Nghi Thức Tụng Niệm – 1989

-    Lâm Tế Ngữ Lục - Dịch Việt

-    Về Việt Nam – 1992

-    Thương Yêu Theo Phương Pháp Bụt Dạy - 1995

-    Phép Lạ Của Sự Tỉnh Thức – 1995

-    Giảng Luận Duy Thức Học – 1996

-    Nói Với Người Xuất Gia Trẻ Tuổi - 1996

-    Thiền Hành Yếu Chỉ

-    Trái Tim Của Bụt, tập 1 và 2 - 1999

-    Thả Một Bè Lau - Truyện Kiều Dưới Cái Nh́n Thiền Quán – 2000

-    Tuổi Trẻ T́nh Yêu Lư Tưởng – 2004

-    Bước Tới Thảnh Thơi - Giới luật và uy nghi của các vị Sa Di – 2004

-    Giới Bản Khất Sĩ Tân Tu, Nam – 2004

-    Giới Bản Khất Sĩ Tân Tu, Nữ - 2004

-    Hiệu Lực Cầu Nguyện và Kinh Người Áo Trắng - 2005

 

Tác phẩm bằng tiếng Anh:

-    A Guide to Walking Meditation

-    Being Peace

-    Breath!  You Are Alive

-    The Heart of Understanding

-    The Miracle of Mindfulness

-    Interbeing

-    Moon Bamboo

-    Old Path White Clouds

-    Our Appointment With Life

-    Peace Is Every Step

-    The Pine Gate

-    Present Moment, Woderful  Moment

-    Rose For Your Pocket

-    The Sun My Heart

-    Sutra On Eight Realizations of Great Being

-    Transformation and Healing

-    Zen Poems

-    Be Still and Know

-    Call Me By My True Names

-    Cultivating the Mind of Love

-    Diamond That Cut Through Illusion

-    Fragrant Palm Leaves

-    Going Home, Jesus and Buddha as Brothers

-    Heart of Buddha’s Teaching

-    Hermitage Among The Clouds

-    Joyful Path

-    Living Buddha, Living Christ

-    Love In Action

-    Plum Village Chanting And Ricitation Book

-    Stepping Into Freedom

-    Taste Of Earth

-    Thundering Silence

-    Touching Peace

-    Zen Keys

  

a 

 

TƯƠNG LAI VĂN HÓA VIỆT NAM

 

(Viết cho thằng Cu và con Hĩm)

 

Mới ngày nào đây hai đứa c̣n trát bùn lên mặt, đùa giỡn với nhau bên bờ ao, vậy mà bây giờ các con đă lớn và đă bắt đầu lo nghĩ tới chuyện đời rồi. Cuộc đời nhiều chuyện lắm, ta ngại các con sẽ ít có cơ hội để ngồi lại cùng nhau mà xét nghĩ cho chín chắn về việc tương lai. Tuổi ta đă cao mà câu chuyện ta muốn nói với hai con lại là một câu chuyện cần được nói trong tĩnh lặng, v́ vậy ta đă lấy giấy bút để viết những gịng này cho các con. 

 

Cây Đào và Con Ong

 

Điều ta muốn nói trước tiên với hai con là ta có đức tin vững chăi với hai con. Các con hăy ư thức về tự do của ḿnh. Không ai có quyền buộc các con làm những ǵ mà các con không muốn làm và cấm các con làm những ǵ mà các con muốn làm. Ngay bây giờ và rồi đây trong tương lai, các con hăy chỉ hành động theo nhận thức của các con. Quyết định của các con đúng hay sai, điều đó không quan trọng mấy. Quan trọng là ở chỗ các con học được bài học kinh nghiệm và mỗi khi quyết tâm về một việc ǵ, các con có ư thức tỉnh táo về quyết định ấy và can đảm nhận lấy trách nhiệm. Được như thế th́ dù c̣n đây hay đă khuất rồi, ta cũng sẽ vui ḷng cùng chịu chung trách nhiệm với các con. 

Ta thấy các bậc cha mẹ thường hay lo lắng quá đáng cho con cháu của ḿnh, và dù con cháu đă lớn khôn, họ cũng luôn luôn có cảm tưởng là con cháu họ vẫn c̣n nhỏ bé và dại dột. Cũng v́ vậy mà họ cứ theo sát để bảo vệgiáo dục con cháu khiến cho đàn hậu tiến có cảm tưởng mất tự do. Ta th́ ta thấy rằng từ khi lọt ḷng mẹ, các con đă nhận được đầy đủ tất cả những kư thác của giống ṇi rồi. Cách đây hai mươi năm, ta đă ươn trong vườn nhà một hạt đào. Hạt đào đă mọc thành một cây đào tươi tốt, khỏe mạnh, lá cành xanh tốt. Cây đào nở hoa mỗi năm và làm nên những trái đào rất thơm và rất ngọt. Trong hạt đào năm xưa, gịng giống đào tiên đă kư thác tất cả trí tuệ và ước vọng của ḿnh. Không cần ai giáo dục mà hạt đào vẫn biết nứt mầm, làm lá, làm cành, làm hoa, làm trái. 

Có lẽ một số các cô và các chú của con khi đó đọc đến những ḍng trên sẽ cho rằng ta muốn đưa con cháu trở về với nếp sống dă man không pháp luật, không giáo dục, không đạo đức, không văn hóa. Có lần ta nghe nhà văn Triều Sơn nói: “Một xă hội có văn hóa là khi nào nó đă ra ngoài cái t́nh trạng sinh hoạt thiên nhiên của thú vật. Ra ngoài bằng cách thích ứng với hoàn cảnh và thay đổi hoàn cảnh để nó thích ứng với ḿnh mà thỏa măn những nhu cầu của ḿnh. Ra ngoài bằng hoạt động lao tác”. Nhà văn Triều Sơn làm như các loài thực vật và động vật (khác) không biết thích ứng với hoàn cảnh và thay đổi hoàn cảnh và hoạt động lao tác. Cây đào trong vườn nhà nhà ta biết thích ứng với hoàn cảnh lắm chứ. Các con ong thường đến viếng cây đào vào mùa Xuân cũng biết thích ứng với hoàn cảnh, thay đổi hoàn cảnh và hoạt động lao tác lắm chứ. Vốn không phải là một sinh vật có mặc cảm tự tôn, ta nghĩ rằng không phải chỉ có con người mới có văn hóa. Cây đào tiên kia và con ong cần mẫn và nhiều tài năng kia cũng có một nền văn hóa của chúng chứ sao không. Nhiều khi ta tiếc rằng mức độ văn hóa của con người không bằng tŕnh độ văn hóa của cây đào và của con ong. Thi sĩ Nguyễn Công Trứ đă chẳng có lúc ước ao làm một cây thông hơn làm một con người đó sao?

Cái thứ văn hóa của loài người chúng ta là thứ văn hóa ǵ mà khiến cho trái đất chúng ta lâm vào t́nh trạng bi đát như bây giờ, hả các con? Chúng ta đă làm nhiễm ô cả trái đất, chúng ta đă tiêu diệt bao nhiêu chủng loại thức vật và động vật, chúng ta đă cũng đă gây ra bao nhiêu khốn khổ chết chóc cho người đồng loại. Hiện nay số lượng vũ khí nguyên tử đang đè nặng trên số phận loài người và và nhiều chủng loại khác: cuộc thi đua vơ trang điên rồ giữa các khối hầu như không c̣n có thể chận đứng lại được nữa. 

 

Bùa Mê và Thuốc Lú

 

Các con hăy nh́n lại đất nước và dân tộc chúng ta. Đă mấy mươi năm rồi, chúng ta bị dồn vào thế phải giết hại và thủ tiêu lẫn nhau. Chúng ta chỉ nói ḥa giảiḥa hợp dân tộc ở đầu môi chót lưỡi thôi, chứ trong thực tế th́ chúng ta phải thủ tiêu nhau, giam hăm nhau để mà củng cố cho guồng máy chính trị mà chúng ta chọn lựa. Súng ống mà chúng ta sử dụng để bắn giết nhau, chúng ta đem vào từ bên ngoài. Các ư thức hệ chuyên gây sợ hăi và căm thù, chúng ta cũng đem vào từ bên ngoài. Nói th́ là tranh đấu để bảo vệ tự do, để khôi phục chủ quyền đất nước, để xây dựng công bằng xă hội, nhưng làm lại là tước đoạt tự do, đưa đất nước càng ngày càng lệ thuộc chính trị và kinh tế vào một ngoại bang, đem chiến tranh ư thức hệ và giai cấp tàn phá sinh mạng dân chúng và làm cho nếp sống dân chúng càng ngày càng trở nên bần hàn cơ cực. Nếp sống đó, nền văn hóa đó, ta cho là thấp kém hơn nếp sống và văn hóa của một cây đào, của một con ong. 

Cây đào kia và con ong kia tự do hơn chúng ta. Cái mà ta thường gọi là văn hóa, cái đó là những thứ bùa mê thuốc lú đầu độc chúng ta, tước đoạt tự do của chúng ta. Suốt trong thời gian chiến tranh giữa miền Nam với miền Bắc, cả hai miền nước ta đều nói tới văn hóa, đều chủ trương phát huy một nền văn hóa dân tộc để phục vụ cho đất nước, cho con người Việt Nam. Thực chất của những chủ trương kia, xét lại cho kỹ, chỉ là những luận điều tuyên truyền mà chúng ta dùng đả kích đối phương. Văn hóa chỉ có nghĩa là lên án và đả kích. “Gà một nhà bội mặt đá nhau”,  không ai trong chúng ta là không thuộc ḷng câu đó.  Ấy vậy mà tất cả chúng ta đều bị buộc phải bôi mặt để mà đá nhau. Bôi mặt bằng cái thứ phấn sơn nào? Bằng phấn sơn “văn hóa”. Tôi đă bôi mặt rồi, tôi theo thứ văn hóa này, anh chống tôi là anh muốn tiêu diệt tôi. Anh chống tôi th́ anh phải chết. Nhưng tại sao tôi phải bôi mặt? Tại v́ đứng riêng rẽ tôi sẽ bị người ta nuốt chửng. Tôi bôi mặt v́ tôi muốn có hậu thuẫn của khối người cùng một chất phấn sơn. V́ vậy cho nên tôi vừa sử dụng ư thức hệ của người ta vừa sử dụng mưu lược và súng ống của người ta. Người anh em tôi, nó bôi mặt bằng chất phấn sơn khác tức là nó cố t́nh xem tôi là kẻ thù. Làm sao tôi có thể c̣n là người anh em của nó?

Chắc các con cũng biết rằng tất cả bi đát là ở chỗ ấy. Phấn sơn là phấn sơn của người, nhưng mà trên mặt ta, người ta nói, nó phải có tính cách dân tộc. Là duy linh, là nhân vị, là tự do, là hiện thực, là khoa học, là xă hội chủ nghĩa… tất cả những phấn sơn đó đều “không trái chống với tính dân tộc” đều “bồi đắp cho nền văn hóa dân tộc”.  Nhân danh dân tộc, chúng ta chỉ đă làm cho dân tộc điêu đứng và lầm than. 

 

Nhận Diện

 

Các con cũng thấy rằng kẹt vào thế tranh chấp giữa những khối lớn, đất nước ta khó mà có được một nền văn hóa độc lập. Chúng ta bị buộc phải chọn lựa giữa các khối, phải “tiếp thu” văn hóa của các khối để gây “vốn mới văn hóa”, bổ túc cho “vốn cũ văn hóa” của truyền thống dân tộc. 

Các con biết không, trong những năm đầu của cuộc chiến, một số các cô chú của các con đă thấy rơ cái nguy cơ của hiện tượng gà một nhà bôi mặt đá nhau. Họ đă từng la lớn: chúng ta đừng có nên bôi mặt, để c̣n có thể nhận được mặt nhau. Tiếng nói của họ, thương thay, đă bị ch́m át trong tiếng loa tuyên truyền và sau đó trong tiếng bom tiếng súng. Một số anh em ta, một số các cô chú của hai con đă can đảm từ khước việc bôi mặt cương quyết đứng giữa lửa đạn mà kêu gọi t́nh huynh đệ. Họ đă bị cả hai bên xem là kẻ thù, bắn giết, tù đày, bức tử. 

Có những người bôi mặt với ư thức tỉnh táo rằng đây chỉ là phương tiện nhất thời để đi qua một giai đoạn. “Miễn ḿnh c̣n nhớ ḿnh là người Việt”. Nhưng cuộc sống tranh đấu hàng ngày buộc họ phải nhận diện họ trong kính soi và trên khuôn mặt của những kẻ cùng sử dụng một thứ phấn sơn. Rút cục là họ đồng nhất họ với thứ phấn sơn đó và trở nên kẻ thù không đội trời chung với những người anh em khác màu phấn sơn với họ. 

Ta viết cho con vào đầu năm 1982. Cuộc chiến chưa chấm dứt đâu hai con. Phấn sơn vẫn c̣n nguyên vẹn là phấn sơn cũ. Nó đă ăn sâu vào da mặt của cả đôi bên. Chưa chừng nó sẽ thấm sâu vào da thịt và xương tủy ta cũng nên. Nguy biết mấy cho tương lai của nền văn hóa dân tộc. Cuộc tranh chấp vốn là cuộc tranh chấp của những siêu cường, nhưng hoàn cảnh đă đưa đẩy và đă buộc chúng ta nhận làm cuộc tranh chấp của chúng ta.  Chúng  ta giết nhau không gớm tay. Một nhạc sĩ trẻ đă thốt lên “Ôi cái chết đau thương vô cùng, ôi đất nước u mê ngàn năm”. U mê là u mê ở chỗ nhận cuộc tranh chấp của người làm cuộc tranh chấp của ḿnh. 

Ta nói với hai con là cuộc chiến chưa chấm dứt, bởi v́ trong âm thầm mỗi chúng ta vẫn nuôi dưỡng căm thù và dạy cho con cháu chúng ta nuôi dưỡng căm thù. Những đứa trẻ năm bảy tuổi, đầu óc c̣n chưa biết nhận xét, chúng ta dạy cho chúng căm thù. Chúng ta không dung nhau trong nước đă đành, ra tới nước ngoài, chúng ta cũng đập phá, tàn tạ và bôi xấu nhau. Chúng ta hại nhau trong các trại tỵ nạn, tại những nước định cư, chụp mũ nhau và có khi chém giết cả nhau nữa. 

 

Sự Sống Là Một

 

Nếu hai con được sống ở một môi trường thoải mái như cây đào của chúng ta và kẻ láng giềng biết điều của nó là con ong vàng cần mẫn th́ ta sẽ sung sướng biết bao. Các con sẽ có điều kiện phát triển tự nhiên, và tinh hoa của nền văn hóa giống ṇi sẽ phát hiện ở nơi hai con. Hai con biết không, giữa con ong và cây đào có một sự hợp tác mầu nhiệm. Con ong cần đến nhụy hoa để đem về làm mật; cây đào cần đến con ong để hoa đào có thể kết trái. Cây đào đă công phu làm ra những cái hoa có những cánh phơn phớt màu hồng để mời mọc con ong và để hướng dẫn con ong tới. Loài người chúng ta thường tự hào là loài duy nhất có cái biết. Kỳ thực cái biết của cây đào và cái biết của con ong cũng sâu sắc không kém ǵ cái biết của loài người. Dù ta có gọi cái biết của con ong là bản năng đi nữa th́ cái biết ấy cũng là một cái biết tuyệt diệu. Con ong là một kiến trúc gia tài t́nh, một thám hiểm gia kinh nghiệm và một thành viên xă hội kiểu mẫu. Sau khi khám phá ra một địa điểm có hoa, con ong về tổ và đi một vài đường múa để chỉ đường cho đồng loại bay tới địa điểm ấy.  

Ta không chủ trương “chống đối văn hóa” đâu hai con. Ta cho rằng văn hóa là nếp sống đang vươn tới cái lành, cái đẹp và cái thật. Ta chỉ nghĩ rằng phải giải độc cho văn hóa mà thôi. Không thể có một nền văn hóa riêng rẽ cho con người. Sự sống là một toàn thể. Coi con người là chủ tể và tất cả muôn loài khác là những phương tiện phục vụ cho con người, ta thấy đó là điều lầm lỗi căn bản trong nhận thức về văn hóa. Loài người chỉ là một trong số muôn loài. Tất cả những loại thảo mộc và sinh vật trên trái đất đều nương tựa vào nhau mà tồn tại. Nếu con người tự cho ḿnh là chúa tể, phí phạm, tàn phá và tiêu diệt các loài khác để phục vụ cho chính ḿnh tức là con người tự tiêu diệt. Trên thực tế, không những con người đang tàn phá các loài khác mà lại đang tàn phá cả môi trường sinh hoạt chung là núi, rừng, sông hồ, biển cả, không khí. Từ mặt trăng, hành tinh xanh là trái đất của ta đă được chụp h́nh như một cơ thể xinh đẹp; nhưng ta biết rằng cơ thể đó đang bị một loài vi khuẩn tàn phá thảm thương: vi khuẩn đó là loài người. Không những con người đang tàn phá sinh môi ḿnh, con người lại cũng đang xây đắp đời sống hưởng thụ của ḿnh trên xương máu của đồng loại nữa. Ta không thể xét đến một nền văn hóa dân tộc nếu ta không xét đến nền văn hóa của con người và của cả trái đất. 

 

Hạt Lúa và Miếng Thịt

 

Trước hết, ta hăy nói đến cách thức con người sản xuất và tiêu thụ. Có khi nào đi ngang qua một cánh đồng, các con lắng tai mà không nghe tiếng muôn loại côn trùng rỉ rả hay không? Ở Tây phương hiện giờ, có những cánh đồng rộng mênh mông mà khi đi ngang qua ta cảm thấy một sự lặng yên kinh khiếp. Tất cả các loại sinh vật nhỏ bé sống ở trên và dưới mặt đất đă bị thuốc sát trùng tiêu diệt. Có khi nào các con cầm lên tay một tờ Nữu Ước Thời Báo số ra ngày chủ nhật không? Tờ báo ấy khổ đă lớn mà dày có tới khoảng từ bảy tới mười phân tây, nặng tới ba bốn kư. Nếu tính số giấy cần thiết để in một số báo như thế mà phát hành ngày chủ nhật th́ ta phải đốn cả một rừng cây để làm bột giấy. Có khi nào các con ước lượng số lon bia, lon coca cola, khăn giấy và ly giấy sử dụng và quăng bỏ mỗi ngày nghỉ hè trên một bờ biển Tây phương không? Dân cư ở nhiều làng mạc nghèo đói ở Á Phi có khi phải đi bộ cả năm bảy cây số mới đội về hoặc gánh về được một ít nước. Số bia và số nước ngọt tiêu thụ trong một ngày hè có giá trị ngang hàng với công tŕnh thủy lợi có thể cung cấp nước uống cho hàng chục làng mạc một cách thường xuyên. Số hộp giấy, ly giấy và lon giấy có giá trị ngang hàng với giấy bút cho hàng trăm trường tiểu học trong nhiều năm. Các con có biết nếu Tây phương bớt ăn thịt và uống rượu lại năm mười phần trăm th́ hàng chục triệu trẻ em Á Phi sẽ khỏi phải chết đói mỗi năm không? Hạt lúa thay v́ dùng để nuôi trâu ḅ gà vịt và để nấu rượu có thể đem đi cứu đói tại các nước này. Sự ḱnh chống giữa hai khối lớn trên quốc tế không giúp được ta làm giảm bớt t́nh trạng nát ḷng đó. Theo bên nào ta cũng làm cho t́nh trạng bi đát thêm. 

Tuy Liên Bang Xô Viết và Hợp Chủng Quốc Hoa Kỳ là những thế lực chống đối nhau, nhưng mưu đồ của hai bên lại giống hệt như nhau. Bên nào cũng chạy đua sản xuất vũ khí, mong chiếm được thượng phong, bên nào cũng rút huyết mạch của dân chúng đổ vào quỹ quốc pḥng, bên nào cũng muốn nới rộng vùng ảnh hưởng của ḿnh trên thế giới. Bên nào cũng bán vũ khí cho các nước nhược tiểu, dù rằng dân chúng các nước này dang cần cơm cần gạo. Sống ở bên nào, sống theo bên nào, nhân cách của ta cũng bị tước đoạt, dù ta có đồng lơa hay không đồng lơa với các guồng máy kinh tế và chính trị của họ. Trong trạng huống đó, ta khó mà nói đến một nền văn hóa dân tộc và độc lập. 

 

Ưu Điểm và Nhược Điểm

 

Lâu nay các bác, các cô và các chú của hai con mỗi khi nói đến nền văn hóa dân tộc thường hay có khuynh hướng đề cao nguồn gốc và truyền thống của nền văn hóa này. Đă đành rằng khi ta có tự hào về nguồn gốc và truyền thống của ta th́ ta lại càng yêu mến “ta” hơn, nhưng làm như thế không khỏi vướng mắc vào thái độ chủ quan và kỳ thị. Ta có nguồn gốc “Tiên Rồng” cao quư, điều này không có nghĩa là những dân tộc khác không có nguồn gốc cao quư, điều này không có nghĩa là các dân tộc khác không dũng cảm, không đánh bại được xâm lăng. Vương quốc Chiêm Thành ngày xưa cũng đă từng đánh bại được cuộc xâm lăng của Đại Việt, và vua Trần Duệ Tông bị phục kích chết trong thành Trà Bàn. Nhà Hán, nhà Đường, nhà Tống thường nh́n dân tộc Đại Việt như nh́n một dân tộc man rợ, không có văn hóa; nếu ta không chịu nổi thái độ đó th́ ta không nên nh́n những dân tộc khác như những dân tộc hèn kém và bán khai. “Nước ta có bốn ngàn năn văn hiến”, những câu nói như thế chỉ để hoặc tạo nên mặc cảm tự tôn hoặc ngăn cản mặt cảm tự ti. Có biết bao nhiêu nền văn hóa đă bị hủy diệt, trong đó có những nền văn hóa thật rực rỡ và lâu bền. Xét về căn bản th́ mỗi nhóm dân tộc đều trải qua những giai đoạn phát triển tương tợ, và sự hơn kém của các nền văn hóa đôi khi chỉ được quyết định do một vài điều kiện thuận lợi có tính cách địa phương mà thôi. Paul Huard đă nghĩ đúng khi ông nói: “Không có nền văn hóa nào nên tự thẹn, cũng không có nền văn hóa nào được phép khinh mạn những nền văn hóa khác… Mặc cảm tự ti cũng như tự tôn đều không chính đáng”[1]. Ta làm sao có khả năng yêu thương được con người nếu ta chỉ có thể thấy được cái quư cái đẹp của riêng ta… Chúng ta ưa nói nước ta là một quốc gia có bốn ngàn năm văn hiến. Chúng ta ưa nghĩ rằng tổ quốc ta và dân tộc ta không những không thua kém ai, trái lại, c̣n có nhiều cái hơn người. Nói về văn hóa hay viết về văn hóa, chúng ta ưa viện dẫn lịch sử và đời sống để chứng minh rằng ta có văn hóa, và có văn hóa cao. Điều đó cũng dễ hiểu thôi, bởi v́ ai cũng muốn tự hào về tổ quốc ḿnh và ṇi giống ḿnh. Tuy nhiên, không phải v́ chúng ta nói ta có văn hóa cao mà văn hóa ta cao. Trong một vườn hoa trăm hồng ngàn tía ta chỉ là một đóa hoa thôi; và nều ta tâm niệm được điều đó th́ ta sẽ nhận ra tính cách trẻ con trong thái độ thao thức muốn chứng minh rằng ta hay, ta đẹp hơn người. Sự phát triển của văn hóa tùy thuộc rất nhiều vào những điều kiện địa lư và lịch sử. Mặc cảm tự ti hay mặc cảm tự tôn đều là những mặc cảm không nên có. Không có dân tộc nào mà không có văn hóa. Điều quan trọng là với nền văn hóa của ḿnh, một dân tộc có sống hạnh phúc hay không, có thương yêu nhau không, có làm khổ nhau và làm khổ những dân tộc khác hay không.

Cái quư cái đẹp của riêng ta đă đành là có đó, nhưng điều này không cấm ta thấy được những cái xấu cái dở của chúng ta. Hai con đọc đoạn này để nghe người Việt Nam nói về ḿnh: “Trong quá tŕnh sản xuất và chiến đấu chống ngoại xâm, trong quá tŕnh đấu tranh cách mạng, nhân dân các dân tộc Việt Nam đă cùng nhau hun đúc nên những phẩm chất cao quư đẹp đẽ của con người Việt Nam: ḷng yêu nước nồng nàn, ư chí kiên cường bất khuất, t́nh đoàn kết keo sơn, ‘thương người như thể thương thân’, trí thông minh sáng tạo, đức cần cù lao động, tinh thần lạc quan yêu đời, phẩm chất hồn nhiên, b́nh dị… Nhân dân các dân tộc ở Việt Nam đă cùng nhau xây dựng nên một nền văn hóa phong phú, đa dạng những độc đáo Việt Nam” [2].

Những phẩm chất cao quư đẹp đẽ nói trên của con người Việt Nam là có thật, nhưng nói về văn hóa và lịch sử mà không đề cập tới những hiện tượng tham vọng, kỳ thị, chia rẽ, bạo động và phản phúc đă từng đưa dân tộc và đất nước vào những giai đoạn tăm tối và khổ đau trong lịch sử th́ đó vẫn chỉ là hành động vỗ về tự ái dân tộc mà không phải là công tŕnh xây đắp văn hóa. Cầm bộ Đại Việt Sử Kư Toàn Thư của Ngô Sĩ Liên lên mà đọc, hai con sẽ thấy lịch sử ta đầy dẫy những âm mưu, phản phúc, bạo động, kỳ thị và chia rẽ. Không biết các con nghĩ sao chứ riêng ta, ta chẳng bao giờ có thể tự hào được về công tŕnh chiếm cứ và tiêu diệt trọn cả vương quốc Chiêm Thành. Ta nghĩ là để xây dựng con người và văn hóa Việt Nam, các sử gia của chúng ta phải can đảm nói rơ ràng và đầy đủ về những tham vọng và bạo động trong lịch sử dân tộc: những tài liệu đó sẽ soi sáng cho việc tu thân, tề gia và trị quốc của mỗi người trong chúng ta. Không có ǵ hại ta bằng khi ta có những nhược điểm mà ta không biết rơ.

 

Hăy Đưa Bàn Tay Lên Mà Nh́n Ngắm

 

Các nhà b́nh sử thời nay nói giọng cách mạng, thường ưa đổ tất cả mọi lỗi lầm lên đầu giai cấp phong kiến thống trị. Ra cái điều ta đây đứng vào thế “nhân dân”, thế “đại chúng”, ta không chịu trách nhiệm ǵ về những hành động phản dân tộc và phản văn hóa của giai cấp thống trị này. Giai cấp thống trị phong kiến, họ nói, chận đứng đà phát triển của nền văn hóa dân tộc bằng cách mô phỏng nếp sống ngoại quốc, gieo rắc mê tín dị đoan. Họ lại nói rằng chỉ có giai cấp nông dân mới thức sự sáng tạo văn hóa dân tộc: nào ca dao, nào tục ngữ, nào chuyện cổ tích, nào hát ví, hạt dặm, hát quan họ, nào tranh Đông Hồ, tranh Hàng Trống, nào gạch Bát Tràng… Dùng một lưỡi gươm bén chặt khối dân tộc ra làm hai, họ chia ra một bên là đa số nhân dân và một bên là thiểu số thống trị phong kiến, và quy mọi tội lỗi cho thiểu số này. Họ không muốn thấy rằng chính khối đại chúng thiếu học mới là giới ưa nuôi dưỡng mê tín dị đoan. Họ không muốn thấy rằng chính những giới biết chữ mới sáng tạo được chữ Nôm. Đánh bại được những cuộc xâm lăng, đó đâu phải là công tŕnh của riêng một giới nông dân mà là công tŕnh chung của mọi giới trong đó phải kể vai tṛ của giới trí thức phong kiến. Sáng tạo văn hóa dân tộc đâu phải chỉ là công tŕnh của riêng giới nông dân mà là công tŕnh chung: những sách vở do tiền nhân trước tác, những chuông Quy Điền, những vạc Phổ Minh vân vân… mà quân nhà Minh phá hủy, thiêu đốt hoặc chở về Bắc Kinh đều là những sáng tạo phẩm văn hóa của giới biết chữ. Giới biết chữ và giới cầm quyền đều là con cháu của nông dân chứ không phải là con cháu của ai khác. Họ có lầm lỗi th́ cũng là cha ông của chúng ta, nói một cách khác hơn, họ là chúng ta; chúng ta không thể phủi tay nói rằng họ là kẻ thù của chúng ta, cha ông của chúng ta, những thành tích và những lỗi lầm của họ c̣n đó, trong bàn tay của chúng ta, chúng ta không chịu trách nhiệm ǵ về họ. Các con hăy đưa bàn tay của các con ra mà nh́n ngắm: tổ tiên của chúng ta, cha ông của chúng ta, những thành tích và những lỗi lầm của họ c̣n đó, trong bàn tay của chúng ta, chúng ta không làm sao loại bỏ ra khỏi chúng ta được. Thái độ khôn ngoan nhất là hăy chấp nhận một cách can đảm để suy nghiệm, để tự vấn và để thể hiện một ư thức mới có thể đưa bản thân ta và giống ṇi ta thoát đến một chân trời mới.

 

Giải Tỏa Tiềm Năng Sáng Tạo

 

Những quốc gia yếu, nhỏ và bị áp bức luôn luôn muốn vùng dậy giành lấy độc lập chính trị và độc lập kinh tế của ḿnh. Cuộc tranh đấu rất cam go. Cam go đến nỗi nếu không có đồng minh th́ không đủ sức mạnh để tiếp tục chiến đấu. Chính v́ cần đồng minh cho nên ta mới từ từ bị lệ thuộc vào đồng minh. Ta sử dụng súng ống và ư thức hệ của họ. Ta trở nên băi chiến trường của họ, và cuối cùng ta làm chư hầu của họ. Nói rằng ta có văn hóa độc lập nhưng đời sống tư tưởng, kinh tế và giáo dục của ta chép y theo kiểu mẫu của họ. Làm sao ta có văn hóa độc lập được khi ta không được tư duy độc lập? Ở một xứ mà mọi tư tưởng trái chống với ư thức hệ nhà nước đều bị tiêu diệt ngay lúc chưa nẩy mầm th́ làm sao có suy tư độc lập, làm sao có văn hóa độc lập? Ước muốn có chủ quyền quốc gia, chính quyền nào cũng có. Nhưng muốn thực sự có chủ quyền quốc gia phải mạnh. Quốc gia làm sao mạnh được khi mọi tiềm năng sáng tạo đều bị đè nén? Các nhà cầm quyền luôn luôn sợ hăi rằng những tiềm năng sáng tạo kia một khi được giải tỏa sẽ phá tan guồng máy thống trị của họ. V́ vậy họ phải tiếp tục đè nén. Quyền bính để thực hiện sự giải phóng dân tộc do đó trở thành một loại xiềng xích ngăn cản không cho dân tộc vươn lên giải phóng thực sự.

 

Đồng Sinh Cọng Tử

 

Trong khi ta loay hoay về vấn đề độc lập và tự do của tổ quốc ta th́ t́nh trạng quốc tế đă trở nên vô cùng hiểm nghèo do cuộc thi đua vũ trang nguyên tử của các cường quốc gây nên. Ta biết đói kém và sự áp bức là những nhiên liệu rất bén nhạy để châm ng̣i chiến tranh nguyên tử. Ta biết nếu cuộc chiến tranh nguyên tử bùng nổ, con người và nền văn minh của nó sẽ bị tiêu diệt. Ấy vậy mà ta không thể vùng vẫy ra khỏi những tranh chấp cục bộ để góp phần vào việc đẩy lui hiểm họa chiến tranh diệt chủng này.

Tại các nước phát triển, con người cũng bị lúng túng không kém. Tuy tiếng kêu gọi thất thanh của những thành phần giác ngộ về t́nh trạng đă được vọng lên, đa số vẫn c̣n chưa thấy rơ được thực trạng của thế giới. Họ chỉ biết bận rộn tranh đấu để tăng mực sống của họ, tăng măi lực, tăng khả năng tiêu thụ, không biết rằng sự tồn vong của họ và của quốc gia họ cũng tùy thuộc vào sự tồn vong của các dân tộc nghèo khổ và của các quốc gia chậm tiến. Họ chưa thấy được t́nh trạng “đồng sinh cọng tử” của các dân tộc trên thế giới: nếu chiến tranh hạt nhân bùng nổ, họ sẽ bị tiêu diệt đồng thời với các quốc gia kia, có thể là sẽ bị tiêu diệt trước cũng nên.

 

Tự Do Là Sức Mạnh Của Văn Hóa

 

V́ biến cố lịch sử năm 1975, hàng triệu người Việt đă rời bỏ bỏ đất nước họ và hiện thời đang sinh sống tản mác ở các quốc gia trên thế giới. Tiêu cực mà nói, đó là số phận của những người Việt phải sống kiếp lưu vong. Tích cực mà nói, đó là cơ hội ngàn năm một thuở để người Việt có thể đóng góp vào sự chuyển đổi t́nh trạng thế giới, tạo thêm cơ hội để bảo tồn sự sống của hành tinh xanh. Ra quốc ngoại để sống một cuộc đời lây lất lưu vong hoặc để đem văn hóa Việt làm chất liệu xúc tác văn hóa thế giới, cái đó tùy ở chí khí của mỗi người. Có những việc mà hiện giờ người Việt không làm được ở quốc nội, nhưng lại có thể làm được ở quốc ngoại: chúng ta ai cũng biết điều đó. Làm để yểm trợ cho người ở quốc nội, hoặc làm để đóng góp vào sự chuyển đổi t́nh trạng thế giới. Làm được ǵ, cái đó tùy thuộc ở chất liệu văn hóa tiềm ẩn trong mỗi người. Chất liệu văn hóa ấy, nếu ta biết tạo môi trường thuận lợi cho nó, nó sẽ phát triển, và giống như cây đào, nó sẽ ra lá ra hoa và cống hiến cho ta những trái đào thơm ngọt. Chất liệu văn hóa đó đă được di truyền xuống từ tổ tiên nhiều đời nhiều kiếp trong các tế bào cơ thể ta. Môi trường thích hợp cho chất liệu đó phát triển là môi trường tự do. Ta đừng để cho nó bị đè nén, bít lấp. Ta để cho nó tự nhiên phát triển và biểu lộ. Và ta nuôi dưỡng quá tŕnh biểu lộ và phát triển của nó bằng nhận xét thường trực của chúng ta về những điều kiện nội tại và ngoại tại của nó.

 

Vận Dụng Ư Thức

 

Nhận xét thường trực mà ta vừa nói đó, hai con ơi, là tất cả cả bí quyết của tương lai Văn Hóa. Nếu ta nuôi dưỡng được ư thức minh mẫn về những ǵ đang xảy đến cho sự sống là ta đă soi sáng cho đường đi nước bước của ta, của văn hóa dân tộc ta. Ta bắt đầu không phải chấp nhận một lư thuyết hay một ư thức hệ. Làm như thế là ta tự g̣ bó ngay buổi bắt đầu. Ta phải tự do. Cây đào phải được tự do đâm rễ, làm cành, làm lá, làm hoa. Ta cũng vậy. Ta không thể nghe lời đường mật của bất cứ ai để đem tự do của ta mà đánh đổi một thiên đường nào đó trong tương lai. Thiên đường của hai con chính là tự do của hai con đó.

Chúng ta hay nói làm công tác văn hóa và xây dựng văn hóa. Những động từ làm và xây dựng bao hàm những ư nghĩ những nỗ lực nặng nhọc. Theo ta, văn hóa trước hết là sự phát triển tự nhiên, không cần làm ǵ hết. Ta phải biết áp dụng thái độ vô hành với văn hóa. Vô hành là không làm, là đừng khổ công lao tác, đừng uốn nắn và đàn áp. Vô hành là tôn trọng sự tự do phát triển. Các con hăy đừng quên cây đào.

Nhưng vô hành không phải là phó mặc. Con người là một sinh vật có ư thức và nhờ đó con người có thể hướng dẫn được văn hóa. Con người phải sử dụng ư thức ấy. Do đó, sử dụng ư thức là công tác cơ bản để xây dựng văn hóa. Sử dụng như thế nào? Ta phải tỉnh táo để thấy được chân tướng của sự sống. Một cái thấy khách quan, trực tiếp, không bị bóp méo bởi một lăng kính ư thức hệ nào, một sự tự kỷ ám thị nào, một tâm trạng say mê hoặc căm thù nào. Ta chỉ lầm lạc khi ta không thấy mà thôi. Hễ mà ta thấy được tức là ta đi đúng đường. Cái thấy đó, hai con ơi, đă được truyền xuống không ít cho chúng ta từ những thế hệ đi trước. Cái thấy đó cần được bổ túc thường trực bằng nhận xét của chúng ta.

 

Màng Lưới Ngôn Từ

 

Muốn thực sự thấy, ta phải thường xuyên tranh đấu để chọc thủng những màng lưới ngôn từ và ư niệm. Chúng là những trở ngại lớn lao nhất cho cái thấy. Chúng che lấp thực tướng của vạn vật. Loài người chúng ta có tật rất ưa ngôn từ và ư niệm, và lắm khi chỉ cần ăn ngôn từ và ư niệm cũng sống được hàng tháng hoặc hàng năm. Do đó mà những kẻ đi bán ư niệm và danh từ rất đông. Có khi ta phải mất rất nhiều ngày tháng mới phát hiện ra rằng các ư niệm ấy và các danh từ ấy là trống rỗng, không ăn nhập ǵ với thực tại. Những ư niệm và danh từ kia có thể tạo nên tác dụng hồ hởi và phấn khởi trong ta, nhưng chúng không duy tŕ được tác dụng ấy lâu dài. Cái có thể duy tŕ niềm hồ hởi và phấn khởi của ta một cách đích thực là thực trạng đất nước. Nhưng trên thực tế, thực trạng đó đen tối và bèo nhèo quá, khiến cho guồng máy ư niệm và danh từ không c̣n đủ sức kích động được ai nữa.

 

Tinh Thần Khoa Học, Tinh Thần Cởi Mở

 

Một số các cô chú đă từng nêu ra các khẩu hiệu khoa học, dân tộc đại chúng làm phương châm cho một nền văn hóa dân tộc. Đứng về phương diện ư niệm chúng ta không thấy cần chống đối ǵ những phương châm ấy cả. Nhưng đây là vấn đề phương châm hành động. Khoa học là một lề lối học hỏi tự do, không giáo điều, luôn luôn muốn tự thắng vượt ḿnh mà đi tới và do đó đ̣i hỏi người học giả phải thường trực xét lại thực tại và những cơ sở lập luận của ḿnh. Tất cả những ǵ mà ta gọi là chân lư khoa học hôm nay đều sẽ là những mậu ngộ khoa học ngày mai. Khoa học mà các cô chú các con thường nói tới trong khi diễn dạy về thuyết Mác - Lê chỉ là khoa học của các thế kỷ mười tám, mười chín. Các cô chú ấy thường cao giọng lên án mọi lề lối suy tư không Mác-xít là “duy tâm, thần bí, phản khoa học và phản tiến hóa”. Họ chỉ cho có Duy Vật Biện Chứng Pháp là khoa học. Họ không thấy được những chân trời mới mà nền khoa học vật lư mới vừa đặt chân tới, trong đó tác dụng nhận thức (tâm) của nhà khoa học không thể nào c̣n được quan niệm như một thực tại có thể tách rời ra khỏi đối tượng nghiên cứu.  Các con đă t́m hiểu về thuyết tương đối và lực học lượng tử (mecanique quantique) th́ các con đă thấy được điều ấy.

Nếu thực sự có tinh thần khoa học, ta sẽ không bám víu vào một vài giáo điều hoặc một ư thức hệ nào cả. Ta sẽ có nhiều tự do hơn. Ta sẽ không khư khư gh́ chặt lấy mớ kiến thức hiện tại mà ta ngỡ là chân lư tuyệt đối, là “đỉnh cao của trí tuệ loài người”; trái lại ta sẽ sẵn sàng học hỏi để có thể thấy được rộng hơn và đúng hơn thực tại. Người Mác-xít thường hay chê trách giới tôn giáo là “phản khoa học, phản tiến hóa”, nhưng các con biết tinh thần phá chấp của đạo Phật rộng răi biết mấy và phù hợp với tinh thần khoa học biết mấy. Các con hăy thử đọc điều thứ hai của Giới Luật Tiếp Hiện: “Không được yên trí rằng những kiến thức ḿnh hiện có là những chân lư bất di bất dịch, như thế để tránh sự trở thành cố thủ và hẹp ḥi. Phải học hỏi thái độ phá chấp và cởi mở để đón nhận quan điểm của kẻ khác. Chân lư chỉ có thể thực chứng trong sự sống mà không thể t́m kiếm trong những kiến thức và khái niệm”. Ta ước mong những người theo chủ nghĩa Mác - Lê-nin ở xứ ta cũng có được một thái độ cởi mở như thế để cho dân ta có thể phát biểu tự do, và tù nhân trong các trại “học tập cải tạo” được trở về với gia đ́nh họ. Con người chỉ có thể học tập nơi sự sống chứ không thể học tập dưới họng súng của người đồng loại.

 

Sự Thực Đến Gơ Cửa T́m Ta

 

Ta muốn kể cho hai con nghe câu chuyện ngụ ngôn này của dân tộc Ấn Độ. Một người lái buôn góa vợ kia có một đứa con trai năm tuổi. Ông ta cưng chiều con, xem nó như là lẽ sống đời ông. Một bữa nọ ông đi vắng, kẻ cướp đến đốt xóm đốt làng và bắt cóc đứa con của ông đi theo. Khi người cha trẻ về tới nơi, thấy thi hài một đứa bé trạc tuổi con ḿnh chết thiêu bên căn nhà cháy rụi của ḿnh, ông tin ngay rằng đó là con ông đă chết. Ông khóc lóc và làm lễ trà tỳ (hỏa thiêu) thân xác đó; rồi v́ thương con quá, ông cất tro xương của thi hài vào một cái túi gấm và đi đâu cũng mang theo bên ḿnh. Mấy tháng sau, vào lúc nửa đêm, đứa con thoát được trở về và gơ cửa đ̣i vào. Người cha, lúc ấy đang mang chiếc túi gấm đựng tro và khóc thương con ḿnh, không chịu đứng dậy mở cửa. Ông tin rằng con ông đă chết thực rồi, và đứa trẻ đang gơ cửa xưng con ngoài kia là một đứa trẻ hàng xóm nào đó đang cố t́nh trêu ghẹo ông. V́ thế mà đứa trẻ con thật của ông phải thất thểu ra đi, và người cha khốn khổ kia vĩnh viễn mất đứa con của ḿnh. Câu chuyện ngụ ngôn cho ta thấy sự thiệt tḥi gây ra do thái độ cuồng tín và hẹp ḥi. Khi ta đă tin vào một lư thuyết như chân lư tuyệt đối rồi th́ ta không c̣n có khả năng cởi mở để thấy mặt mũi sự thật nữa, dù sự thực có đến gơ cửa t́m ta. Ta có thể v́ “chân lư” mà gây ra bao đau thương tang tóc cho người đồng loại.

 

Tinh Thần Bao Dung Ḥa Hợp

 

Ngày xưa cái học của ta bao gồm Nho, Phật và Lăo.  Ba nguồn tuệ giác này đều có tác dụng soi sáng cho nhân tâm và thế đạo. Nho học được xem như chú trọng về mặt trị thế hơn Phật học và Lăo học. Tuy vậy vai tṛ đào tạo nhân cách và gạn lọc tâm hồn của Phật và Lăo rất quan trọng; phương châm xử thế của đạo Phật cũng đă duy tŕ được ḥa b́nh và t́nh huynh đệ trong nhiều thế kỷ liên tiếp. Trong các triều đại Lư và Trần, đạo Phật rất mực hưng thịnh; tuy vậy các đạo Nho và Lăo không hề bị đè nén. Trái lại cả ba truyền thống cũng tồn tại được với nhau trong tinh thần tương dung tương hợp. Đó là những thời đại có ḥa b́nh lâu đài nhất của lịch sử nước ta và cũng là những thời đại vẻ vang nhất, sáng đẹp nhất. Kịp đến khi Nho học chiếm địa vị độc tôn th́ Phật, Lăo bị dèm pha, chê bai. Trạng nguyên Lương Thế Vinh chỉ v́ sáng tác cả sách Phật mà sau đó không được thờ cúng trong Văn miếu. Sự hẹp ḥi về tư tưởng đó đă khiến cho triều Lê đầy dẫy những bạo động và loạn lạc. Cuộc tranh đấu giải phóng dân tộc ở thế kỷ của chúng ta sở dĩ hao tốn nhân mạng và thời giờ một cách oan uổng là cũng do sự hẹp ḥi về tư tưởng và sự chèn ép lẫn nhau giữa các đảng phái. Các đảng phái thanh toán lẫn nhau ngay trong thời gian cần phải đoàn kết để chống lại các thế lực ngoại bang. Bởi thế cho nên thay v́ chỉ cần năm bảy năm để tranh đoạt được nền tự chủ, chúng ta đă mất tới bốn mươi năm. Bao nhiêu triệu người đă chết oan uổng v́ sự hẹp ḥi đó. Từ thế kỷ thứ hai, đất Giao Châu đă là chiếc nôi của sự sống chung ḥa hợp giữa các nguồn tuệ giác Phật, Lăo và Khổng. Nếu các con có đọc sách Lư Hoặc Luận của Mâu Tử th́ các con thấy được điều đó. Truyền thống tốt đẹp ấy kéo dài tới đầu thế kỷ thứ mười lăm. Hai triều đại Lư và Trần rạng chiếu tinh thần cởi mở bao dung và nhờ đó, chúng ta đă có tới bốn thế kỷ ḥa b́nh. Tinh thần bao dung đó, há chẳng phải là vốn liếng quư báu của nền văn hóa dân tộc?  Tại sao ta không bảo tồn nó?

 

Tính Dân Tộc T́m Ở Đâu?

 

Phương châm thứ hai được nhắc đến là dân tộc. Nền văn hóa chúng ta phải có tính cách dân tộc. Cố nhiên tất cả chúng ta đều mong muốn như vậy. Nhưng thế nào là tính cách dân tộc? Các con hăy nghe hai ông Trương Chính và Đặng Đức Siêu viết về văn hóa dân tộc: “Nền văn hóa chúng ta đang xây dựng là nền văn hóa xă hội chủ nghĩa, tức là một nền văn hóa được học thuyết Mác - Lê-nin soi sáng và nhằm mục đích phục vụ chế độ xă hội chủ nghĩa. Cơ sở của nó là nền văn hóa dân tộc. Nó không xa ĺa truyền thống dân tộc, không quên dĩ văng của dân tộc. Nó phải có tính dân tộc, đồng thời thích ứng với cuộc sống hiện nay, phản ánh tâm hồn người Việt Nam thời nay” [3]. Ta thấy như hai ông đang cố gắng trộn lẫn một lít nước với một lít dầu để cuối cùng lít nước nằm ở dưới (“cơ sở của nó là nền văn hóa dân tộc”) và lít dầu nằm ở trên (“nền văn hóa của chúng ta đang xây dựng là nền văn hóa xă hội chủ nghĩa”). Ngộp thở cho nền văn hóa dân tộc biết mấy. Chúng ta biết nói rằng nguồn gốc của tính dân tộc là tâm hồn và t́nh cảm Việt Nam, vậy mà chúng ta lại đem lề lối suy nghĩ và một nếp sống rất ngoại lai úp chụp lên trên đầu dân tộc. Có thời nào trong lịch sử ta mà trẻ con đi tố cáo cha mẹ và hàng xóm đi tố cáo lẫn nhau như bây giờ không? Có thời nào trong lịch sử mà đời sống cá nhân bị kiểm soát tới tận phạm vi tư tưởng và t́nh cảm như bây giờ không? Chúng ta chê trách các triều đại phong kiến chỉ tiếp thu mọi thứ thiết chế văn hóa của người phương Bắc về để làm công cụ trị dân, nhưng chúng ta không thấy được rằng chúng ta đang lấy chủ nghĩa Mác - Lê-nin làm khuôn vàng thước ngọc và chỉ dám học tập chủ nghĩa ấy mà không dám phê b́nh không? Ta có thấy là ta đă mô phỏng guồng máy cai trị của nước ngoài hay không? Những cách thức tổ chức kiểm soát, ḱm kẹp và trừng phạt người dân, ta có biết là ta đă bắt chước ở mẫu mực nước ngoài không? Ngày xưa dân tộc ta có bao giờ thiết lập những trại học tập cải tạo trên rừng núi như bây giờ. Nền văn hóa xă hội chủ nghĩa có tính cách dân tộc ở chỗ nào?

 

Tại Sao Hàng Triệu Người Bỏ Nước Ra Đi?

 

Các con ơi, trong một vườn hoa chúng ta thấy có nhiều loại hoa, trăm hồng ngh́n tía, đưa hương phô sắc. Mỗi loài hoa có đặc tính của nó; nh́n thấy và ngửi thấy, ta nhận được đó là loại hoa nào. Một dân tộc là một loài hoa. Nó có những đặc tính của nó. Ta không thể ép buộc một đóa thược dược phải có những cánh hoa hường. Nếu ta bắt ép quá th́ đóa thược dược sẽ héo tàn. Bắt buộc dân tộc phải suy tư và hành động theo một mẫu mực không thích hợp với dân tộc đó, như vậy đâu phải là theo t́nh thần khoa học? Ta than phiền rằng hiện tượng tiêu cực và nạn tham nhũng lan tràn. Tại sao ta tiêu cực? Tại v́ ta đă cố gắng hết sức ta mà vẫn không thể hồ hởi và phấn khởi. Tại sao ta tham nhũng?  Tại v́ quanh ta ai cũng tham nhũng cả, nhất là những thành phần cốt cán; không tham nhũng th́ không sống được. Tại sao đồng bào ta bỏ nước ra đi, kể cả những giới lao động như ngư dân và nông dân? Có khi nào trong lịch sử mà đồng bào bỏ nước đi tới hàng triệu người, bất chấp hải tặc và cái chết? Tất cả những điều đó không đủ để cho chúng ta thấy rằng nếp sống hiện tại đi ngược với tính dân tộc sao? V́ đi ngược với dân tộc tính cho nên nó đang bị dân tộc chối bỏ.

 

Anh Không Chấp Nhận Chân Lư Tôi Th́ Anh Phải Chết

 

Chúng ta có quyền theo đạo Phật, đạo Lăo, đạo Nho, đạo Cơ Đốc, đạo Cao Đài hoặc theo chủ nghĩa Mác - Lê… Nhưng chúng ta không có quyền cho rằng chỉ có nếp sống ta mới có tính cách dân tộc, c̣n những tập đoàn khác là phi dân tộc, là phản động, là không yêu nước. Thích ứng được với dân tộc tính th́ tồn tại với dân tộc, c̣n không thích ứng sẽ bị loại trừ. Người Mác-xít nước ta tuy nói nhiều về một nền văn hóa dân tộc nhưng chưa thực sự xúc tiếp được với linh hồn dân tộc. Thứ phương dược mà họ bào chế đă chứng tỏ là không hợp với tỳ tạng dân tộc, do đó đă gây phản ứng rơ rệt. Dân tộc ta không từ chối tiếp thu chất liệu văn hóa của các dân tộc khác. Nhưng muốn được tiếp thu, các chất liệu ấy phải được tinh luyện để có thể phù hợp với tỳ tạng dân tộc ta. Các nhà Mác-xít Việt Nam hăy trở về bản sơn tu luyện lại, xét nghiệm lại, để t́m ra đâu là những tinh hoa mà dân tộc có thể tiếp thu được, rồi biến chế chúng theo một phương tŕnh thực sự khoa học. Đừng vội cho là ḿnh đă nắm được chân lư tuyệt đối trong tay rồi, và kẻ nào không chấp nhận chân lư này th́ phải ghép vào tội chết.

Các con ơi, tinh thần cởi mở và ḥa đồng là một trong những đặc tính của văn hóa dân tộc. Đi ngược với tinh thần đó là đưa dân tộc vào con đường tranh chấp, chia rẽ, loạn ly.

 

Chống Quan Liêu, Phong Kiến và Tham Nhũng Ngay Trong Huyết Quản Của Mỗi Người Chúng Ta

 

Vào đầu thế kỷ thứ mười lăm, sau khi xâm chiếm được nước ta, nhà Minh sai thu lượm hết tất cả các sách do người Đại Việt trước thuật đem về nước. Các sách về Phật, Lăo, và Khổng của ta cũng bị thu lượm rất kỹ. Sau đó họ sai đem những kinh sách Nho Phật Lăo của họ sang cho ta học và sử dụng. Tại sao họ làm như thế? Các con cũng dư biết là những trước tác của người Việt thế nào cũng có tính cách dân tộc Việt hơn những trước tác của người ngoài. Các nhà lư thuyết gia Mác-xít cứ ưa nói rằng văn hóa dân tộc là công tŕnh của đại chúng chứ không phải là công tŕnh của giới trí thức cầm quyền. Giới trí thức, theo họ, thuộc về giai cấp phong kiến, bóc lột, chỉ biết học theo nước ngoài, chỉ biết tiếp thu những thiết chế nào của ngoại quốc có thể sử dụng như những công cụ thống trị tinh thần, trong đó có những học thuyết “duy tâm thần bí”. Nói như họ là phủ nhận công tŕnh xây nước dựng nước của những Lư Công Uẩn, những Trần Nhân Tông và những Nguyễn Trăi của dân tộc ta. Nói như thế là cố t́nh chia rẽ người trí thức và người lao động, xem như hai giới đó không thể nào cọng tác với nhau, xem như hai giới đó không thể đội trời chung với nhau. Ta biết trên sự thực, trong giới nào cũng có kẻ xấu người tốt. Xây dựng văn hóa là công tŕnh của mọi giới.

Trong nước Cộng Ḥa Xă Hội Chủ Nghĩa của chúng ta, không có giai cấp phong kiến thống trị nhưng có đảng thống trị. Đảng kềm kẹp nhân dân c̣n hơn phong kiến kềm kẹp, đảng viên tham nhũng c̣n hơn phong kiến bóc lột. Thi sĩ Phùng Quán từ 1956 đă nói đến “những con người tiêu máu của dân như tiêu giấy bạc giả”“những con chó sói quan liêu nhe răng cắn đứt thịt da cách mạng”. Tham nhũng trong hàng ngũ đảng viên, than ôi, tới năm 1982 không thể viết thành lời. Chống phong kiến quan liêu trong quá khứ là chuyện không cần thiết, bởi v́ quá khứ không c̣n. Chúng ta hăy trở lại chống phong kiến quan liêu ngay trong hàng ngũ giới chính quyền, trong hàng ngũ Đảng, và ngay trong ḍng máu đang lưu chuyển trong bản thân của mỗi chúng ta.

 

Nhân Dân Là Ai?  Và Ở Đâu?

 

Chúng ta đă nêu lên phương châm đại chúng và chúng ta luôn luôn đề cao nhân dân. Cái ǵ cũng nhân dân. Nhân dân làm chủ. Làm chủ cái nỗi ǵ ngay trong khi bản thân của ḿnh, ḿnh cũng không làm chủ được? Ai cũng phải suy nghĩ và nói năng theo chính sách. Phải bấm bụng và cắn răng mà “t́nh nguyện”. Thời giờ của ta, ta không có quyền làm chủ. Nhà ta, sân ta, vườn ta, ta không có quyền làm chủ. Nhân dân là ta, nếu không phải là mỗi người trong chúng ta? Ấy vậy mà ta không có quyền nhân danh nhân dân. “Đảng lănh đạo, nhà nước quản lư, nhân dân làm chủ”. Nói cho đúng, đảng lănh đạo, nhà nước quản lư c̣n nhân dân nghèo đói và chịu đựng. Thật là một tṛ hề chưa bao giờ từng có trên đất nước ta. Guồng máy thiết lập để ḱm kẹp nhân dân đă khiến cho nhân dân khó nỗi cựa quậy. Ta buộc tội phong kiến chỉ biết xây dựng và củng cố cho ḍng họ và ngai vàng của họ nhưng ta làm y hệt như phong kiến. Ta phải buộc cho chặt, ràng cho kỹ, nếu không nhân dân vùng dậy được th́ ta chết.

Nếu ta muốn nền văn hóa của ta thực sự có tính cách đại chúng th́ ta hăy cứ để cho đại chúng tự do đi. Ta là Đảng th́ ta chỉ nên nhân danh đảng. Hăy để cho đại chúng tự do nhân danh đại chúng. Hăy để cho họ tự do phát biểu và tự do sáng tạo. Để cho họ thực sự làm chủ đất nước họ, cuộc đời họ. Để cho họ hết muốn bỏ nước ra đi.

Bộ máy tuyên truyền của ta có giỏi th́ ta cũng chỉ kích động được quần chúng trong một thời gian thôi. Đến khi quần chúng thấy được rằng những hy sinh của họ đă không đưa đến đâu và sẽ không đưa đến ǵ th́ ta không c̣n cổ vơ quần chúng được nữa. Nếu người làm ruộng không chịu làm ruộng và người công nhân chỉ muốn làm qua loa cho hết buổi, nếu người dân tiêu cực và thụ động, đó là đại chúng đă bỏ ta rồi. Ta có ban phát giấy khen tặng, ta có tuyên dương công trạng, hoặc ta có tổ chức thi đua vượt chỉ tiêu công tác th́ cũng không đi đến đâu. Quần chúng đă chống đối, dù chống đối bằng thái độ tiêu cực và bất hợp tác th́ quần chúng cũng đă thực sự bỏ ta rồi. Ta không thể dùng bộ máy công an cảnh sát để buộc quần chúng ủng hộ ta.

Nếu nói rằng phải đi vào đại chúng để t́m biết nguyện vọng và học hỏi nhân dân th́ tại sao ta không ghi nhận những phát biểu chân thực của nhân dân ngay trong kho tàng chuyện trào phúng và ca dao chống đối chế độ: “Nhân dân làm việc bằng hai, để cho cán bộ mua đài mua xe”, “Nông dân làm việc bằng ba, để cho cán bộ xây nhà xây sân”.  Những câu ca dao đó có phải là do nhân dân sáng tạo không hay chỉ là do bọn phản động ngụy tác?

 

B́nh Tâm Mà Nhận Xét

 

Những phương châm dân tộc, khoa học và đại chúng đă từng được Trường Chinh nêu ra cho “một nền văn hóa dân chủ mới Việt Nam” năm 1948. Giả dụ những phương châm ấy được thực sự tôn trọng th́ đă may mắn cho dân tộc chúng ta là mấy. Các con thấy không, sở dĩ những phương châm ấy không được tôn trọng tại v́ trong mấy chục năm qua các bậc cô chú ấy đă thiếu tinh thần cởi mở và dung hợp. Nay đă đến lúc chúng ta phải b́nh tâm nh́n lại quá khứ và quán sát hiện tại. Trong chúng ta, nhiều người đă chịu đựng quá nhiều khổ đau và do đó, khó mà b́nh tâm được. Tuy vậy, ta vẫn trông cậy hoàn toàn ở hai con. Tương lai của dân tộc, của nhân loại và của sự sống nằm trong khả năng nhận xét của hai con. Các con phải sáng suốt đừng để cho khổ đau làm cho trái tim trở thành sắt đá và thù hận che mất con đường trước mặt. Văn hóa chính là sự sống. Văn hóa chính là con đường. Ta muốn ngồi với hai con, nắm tay hai con để cùng hai con nhận xét lại t́nh trạng.

 

 

Đức Hiếu Sinh

 

Triều đại nhà Lư sở dĩ được gọi là triều đại thuần từ nhất trong lịch sử nước ta cũng bởi v́ từ vua quan đến thứ dân, rất nhiều người thấy được đức hiếu sinh là một đức lớn nhất của đạo làm người. Hiếu sinh là trân quư sự sống, tôn trọng sự sống và bảo vệ sự sống. Các con c̣n nhớ vua Lư Thánh Tông trong một phiên xử kiện ở điện Thiên Khánh năm 1065, đă chỉ vào công chúa Động Thiên đứng hầu bên cạnh mà bảo các quan: “Ḷng ta yêu con ta cũng như ḷng cha mẹ dân yêu dân. Dân không biết mà mắc vào h́nh pháp, ta rất lấy làm thương. Từ nay trở về sau, không cứ ǵ tội nặng hay nhẹ, đều phải nhất luật khoan giảm”. Các con có biết không, chính cũng ông vua ấy, vào mùa đông rất rét mướt của năm 1055 đă từng bảo với triều thần: “Ta ở trong cung nào ḷ sưởi ngự, nào áo lông cừu, mà c̣n rét thế này th́ chắc chắn người bị giam trong ngục thất, khổ sở về gông cùm, chưa biết rơ có tội hay không mà ăn không no, áo không kín, gió rét khổ thân, có kẻ có thể chết không nơi nương tựa. Vậy các quan hăy ra lệnh cho hữu ty phát chăn chiếu cho họ và mỗi ngày cho họ ăn đủ hai bữa cơm”.

Đức hiếu sinh đó, các con ơi, phải được đem ra để đối xử không những với người đồng loại mà c̣n với các loài cầm thú và thảo mộc nữa. Nền văn hóa của chúng ta, trước hết phải là một nền văn hóa biết bảo vệ sự sống. Đă gần hai ngàn năm, dân ta có tục lệ phóng sanh rất đẹp. Phóng sanh tức là trả lại sự sống cho các loại sinh vật sắp bị giết hại. Người ta làm lễ phóng sinh vào những dịp lễ lớn hơn như lễ Phật Đản, lễ Vu Lan, lễ Chúc Thọ cho ông bà cha mẹ c̣n sống với con cháu. Ngày xưa, vào lễ Đản Sinh hàng triệu sinh vật như chim và cá được trả lại môi trường sinh hoạt của chúng. Làng nào cũng phóng sinh, nhà nào cũng phóng sinh. Niềm vui của các loài sinh vật trở thành niềm vui của con người. Gia đ́nh nào cũng ăn chay, ít nhất là một tháng hai lần. Ăn chay như vậy là để tránh bớt sự giết hại sinh mạng. Hiện giờ giới trẻ Tây phương biết ăn chay cũng nhiều, và tại các thành phố lớn như Nữu Ước, Luân Đôn, Ba Lê, Zurich, Amsterdam v.v... thành phố nào cũng có những tiệm cơm chay. Số người ăn chay trường ở Bắc Mỹ châu nay vào khoảng mười lăm triệu. Họ ăn chay ngon lắm, chứ không ăn khắc khổ như nhà nghèo xứ ḿnh đâu. Có nhiều người nghĩ rằng chỉ có thể ăn ngon nếu bữa cơm có thịt có cá. Cái đó là do thói quen. Ăn chay ngon lắm. Nếu ăn chay năm bảy tháng rồi mà trở lại ăn thịt cá, các con sẽ thấy tanh tưởi khó chịu. Ăn chay có liên hệ ǵ đến văn hóa chứ? Có chứ. Ăn chay là để tránh bớt sự giết hại sinh mạng. Người có đức hiếu sinh thương đến cả con sâu và cái kiến. Những người có thể dẫm đạp sinh mạng các loài bé nhỏ không chút thương xót và cắt cổ gà vịt không gớm tay, những người ấy khó mà thương được đồng loại của họ. Hôm nào các con thử đi thăm ḷ sát sinh xem. Đi thăm về, có lẽ là các con sẽ không c̣n muốn ăn thịt nữa. Thời bây giờ thiên hạ không phải nhọc công mổ ḅ và cắt cổ gà. Cứ việc ra chợ: các thứ thịt đều đă được bao sẵn trong các hộp giấy rất sạch sẽ. Ta đă cho máy móc làm việc sát sinh, ta “đâu có sát sinh”. Sự thực là ta tự đánh lừa ta, ta không dám nh́n vào cảnh thú vật bị sát hại và mổ xẻ thành từng miếng. Ta che dấu sự thực với chính ta. Số lượng thú vật bị sử dụng trong các cuộc thí nghiệm khóa học cũng rất lớn lao. Các loài thú bị giết để lột da đem bán cũng nhiều. Nhiều loài gần diệt chủng. Nhiều nhân vật nổi tiếng trên thế giới đă lên tiếng chống đối sự tàn sát thú vật. Họ đ̣i quyền sống cho các loài. Số quần chúng ủng hộ càng ngày càng đông đảo. Dân tộc ta từng có truyền thống phóng sinh và ăn chay lan rộng trong đại chúng, dân tộc ta sẽ phát triển truyền thống đó bằng cách nào?

 

 

Tước Đoạt Sự Sống Của Kẻ Khác Là Tước Đoạt Sự Sống Của Chính Ta

 

Hiện nay, v́ cuộc tranh đua phát triển kỹ nghệ và sản xuất, con người đă làm ung thối môi trường sinh hoạt của ḿnh và của muôn loại. Sông hồ bị nhiễm độc, biển cả bị nhiễm độc, khí trời bị nhiễm độc, đất đai và cây cối bị nhiễm độc. Cá chết trong nước, chim chết trên bờ biển, thú chết trên rừng, người bị quái thai. Ấy thế mà chúng ta cứ muốn tiếp tục khai thác thiên nhiên, khai thác cho cạn tàu ráo máng. Ta đă quen tiêu thụ nhiều, người ta c̣n tạo thêm cho ta những nhu yếu tiêu thụ mới. Sự chạy đua tranh giành thị trường và tranh giành ảnh hưởng chính trị đi đôi với cuộc thi đua vũ trang bằng vũ khí nguyên tử đang đưa nhân loại đi về hố diệt vong. Dân tộc ta có nên gia nhập vào sự chạy đua cuồng loạn ấy không? Hay phải mở một con đường mới? Ta có thể nào tạo một nếp sống vừa đơn giản vừa có an lạc không? Đó đây trên thế giới đă có những người trẻ tuổi giác ngộ, từ bỏ nếp sống tiêu thụ hối hả, t́m với nhau và tạo lập những cộng đồng lành mạnh, sống an ḥa với cỏ cây và loài vật, sản xuất mà không làm ô nhiễm môi trường, lao tác mà có th́ giờ sinh hoạt tâm linh và nghệ thuật. Khoa học và kỹ thuật cố nhiên là sẽ giữ một vai tṛ quan trọng trong đời sống mới của ta. Nhưng ta làm thế nào để khoa học và kỹ thuật chỉ phục vụ cho ta trên chiều hướng ấy? Các con hăy suy nghĩ đi, để các con t́m thấy câu trả lời.

Chưa bao giờ trong lịch sử mà ta thấy số mệnh của cây cỏ và cầm thú liên hệ tới số mệnh loài người như vậy. Nếu ta tước đoạt sự sống của chính ta. Ta hăy sống đời sống hàng ngày như thế nào để đức hiếu sinh của ta thấm nhuần và sự sống như mưa móc thấm nhuần vào cây cỏ.

 

 

Đống Xương Vô Định Đă Cao

 

Tại một số quốc gia trên thế giới, án tử h́nh đă bị quốc hội băi bỏ. Đó là một đạo luật rất đẹp. Nước ta có thể làm được như vậy không? Khi một người trẻ tuổi đi vào quân ngũ để được gửi ra mặt trận, một án tử h́nh đă được treo sẵn trên đầu người đó. Đây có phải là một cuộc chiến thực sự cần thiết để tự vệ không, hay chỉ là một cuộc chiến tranh tranh giành ảnh hưởng tại quốc ngoại? Những nhà lănh đạo quốc gia có đức hiếu sinh không thể không nghĩ đến điều đó. Bao nhiêu người trong lứa tuổi con đă bỏ xác tại Cam-Bu-Chia? Những lư thuyết gia và những kẻ chủ trương chiến tranh bao giờ cũng yên ổn nơi chốn thâm cung của họ. Xương thịt cấp dưỡng cho con ác thú chiến tranh luôn luôn là xương thịt của kẻ khác.

Suy nghĩ về con đường văn hóa dân tộc, các con không thể không nh́n đến t́nh trạng thế giới. Các con có biết là hiện giờ trên thế giới chúng ta, mỗi năm số lượng trẻ em chết v́ đói kém và thiếu dinh dưỡng lên tới mười bốn triệu không? Nghĩa là mỗi ngày có tới 40.000 em bé chết đói. Số lượng những người bị đói trên thế giới hiện đă lên tới trên một tỷ, nghĩa là một ngàn triệu người. Trong khi đó, loài người tiêu phí ba mươi lăm triệu mỹ kim mỗi giờ đồng hồ để chế tạo vũ khí chiến tranh. Như vậy mỗi năm ta tiêu phí ba trăm tỷ mỹ kim (tức là ba trăm ngàn triệu) vào việc chuẩn bị chiến tranh. Chỉ cần một phần mười số tiền đó cũng đủ xóa bỏ sự nghèo đói trên thế giới trong ṿng mười năm.  Các con có thấy là loài người chúng ta điên hay không? Nền văn ḿnh của loài người đấy! Khoảng cách giữa nó và sự tiêu diệt của nhân loại chỉ là gang tấc. Chiến tranh nguyên tử mà bùng nổ th́ đó là cái chết cộng đồng, dă man và tàn bạo đến cực điểm. Ta có nên tiếp tục hănh diện hùa theo những đồng minh vĩ đại của ta hay không? Hay là ta phải khôn ngoan nỗ lực phá một đường thoát cho ta và cho kẻ khác?

 

Không Có Ư Thức Hệ Nào Quư Bằng Sự Sống

 

Chúng ta phải quyết định dồn mọi năng lực vào việc sản xuất lúa gạo và các thực phẩm căn bản. Phải trả lại cho người nông dân và thợ thuyền niềm vui của sự sản xuất. Phải giúp đỡ họ và khuyến khích họ. Đừng thu mua, đừng ép uổng, đừng đánh thuế quá mức khiến họ ră rời buông lơi sản xuất. Sự no ấm của quốc dân phải là mục tiêu chính yếu; việc kỹ nghệ hóa nền kinh tế quốc gia phải xem như là thứ yếu. Khi người dân ăn chưa no mặc chưa ấm th́ ta không có quyền đem nông sản bán ra ngoài để kiếm ngoại tệ.  Đừng nuôi dưỡng chiến tranh, bởi v́ chiến tranh làm kiệt quệ nhân lực và tài lực của xứ sở. Hăy học bài học thực tế, hăy buông bỏ sự sùng bái ư thức hệ. Không có ư thức hệ nào quư bằng sự sống. Nếu các con là Phật tử chẳng hạn, các con hăy biết rằng nếu cần bảo vệ Phật giáo mà phải giết người th́ chi bằng các con hăy bỏ Phật giáo để có thể cứu người. Đừng bao giờ v́ ư thức hệ mà làm hại đến sự sống. Dân tộc ta đă từng thực hiện lối sống tam giáo đồng hành và chúng ta đă có ḥa b́nh và hạnh phúc nhờ thái độ dung hợp lẫn nhau đó. Hăy bảo vệ truyền thống đẹp đẽ này của văn hóa dân tộc. Lịch sử nhân loại cho thấy nhân vật độc tài nào, chế độ độc tài nào rồi cũng phải qua đi để nhường chỗ cho những thế hệ mới. Các con hăy tỉnh táo, đừng say mê một ư thức hệ nào hoặc một chủ nghĩa nào hết để có thể nh́n thấu chân tướng của sự vật. Đừng chỉ nh́n từ một quan điểm. Hăy đừng từ khước bất cứ quan điểm nào. Hăy đừng say sưa trong lư thuyết để có thể nghe rơ tiếng khóc tiếng cười của người đồng loại. Đừng bao giờ dại dột cho ḿnh là đă nắm được chân lư tuyệt đối. Tâm ta chứa chất đầy mê vọng, ta hăy khiêm nhượng và cởi mở để có thể vứt bỏ dần những mê vọng đó. Như vậy từ từ các con sẽ phá được màng lưới ngôn từ và tư tưởng đang che phủ thực tại và phát hiện nguồn sống chân thực cũng như phát hiện nguồn tự do vốn có sẵn trong tâm các con. Chắc chắn các con sẽ bước tới, tự ḿnh nắm lấy tương lai và vận mệnh của đất nước. Sức sống của dân tộc ta rất dồi dào; những khuôn phép giả tạo bó buộc ta sẽ do chính sức sống của ta phá vỡ.

 

Sứ Mạng Mà Giống Ṇi Phú Thác

 

Nếu v́ những biến cố lịch sử của đất nước mà hiện giờ các con đang ở nước ngoài th́ các con hăy chấp nhận hoàn cảnh mới của các con với một niềm tin ở tương lai. Sự có mặt của con chính là sự có mặt của dân tộc Việt Nam nơi con cư trú. Phải thường xuyên biết rằng ḿnh là ai và hiện đang đứng ở đâu. Ngày xưa công chúa Huyền Trân qua Chiêm Thành để thực hiện sứ mạng ḥa b́nh của vua Trần Nhân Tông tức Trúc Lâm đại sĩ. Ngày nay con hăy cứ nghĩ là dân tộc con đă gửi con tới nơi đây. Hăy như một hạt đào nẩy sinh thành cây đào nơi đất lạ. Cả dân tộc của con có mặt nơi con; dân tộc đă phú thác nơi con một sứ mạng.

Hăy nuôi dưỡng ư thức của con cho sáng tỏ. Đừng để cho nếp sống bận rộn và xô bồ ở Tây phương làm cho ḿnh ch́m đắm. Con đă từng biết đói, con đă từng biết ăn độn, con đă từng có cha và anh đi học tập, đă từng khổ đau v́ sự đè nén áp chế th́ con biết thế nào là t́nh trạng thật của thế giới chúng ta. Cầm một bát cơm lên ăn, con hăy nghĩ hạt gạo ấy từ đâu tới, và nhớ rằng ngay trong quốc gia sản xuất hạt gạo này người dân phải ăn độn hoặc ăn gạo xấu để quốc gia ấy có thể dành hạt gạo trắng thơm này mà xuất cảng.  Đi vào một siêu thị, con hăy ngắm nh́n và suy tưởng về mọi hóa phẩm trưng bày trong đó. Phải nh́n cho sâu để thấy được những giọt mồ hôi và những giọt nước mắt của dân nghèo trong các nước đói kém. Nhiều hóa phẩm đă được chế tạo tại các nước này bằng nhân công rất rẻ, so với Tây phương th́ đó là một sự bóc lột. Hăy cầm những hóa phẩm ấy lên tay như cầm những ḥn lửa cháy bỏng. Hăy từ chối nếp sống tiêu thụ vô ư thức, hăy sống đơn giản để nuôi dưỡng ư thức cho sáng tỏ. Hạnh phúc không phải ở chỗ có tiền để đi mua sắm cho thật nhiều. Mua sắm cho nhiều để phải nai lưng làm việc mà trả nợ suốt đời th́ không phải là hạnh phúc. Nếu ta biết sống đơn giản ta sẽ có th́ giờ để thấy được muôn vạn nhiệm mầu trong sự sống, ta có thể thoả măn được ḷng thương yêu và óc t́m hiểu của ta. Đứa trẻ thơ đang nằm đói ở khu kinh tế mới Việt Nam hay ở miền đồng khô cỏ cháy Uganda đang đợi con, bông hoa nở ngoài hàng dậu đang đợi con, con chim vàng trên cành liễu đang đợi con. Con có thể làm cho ư thức đó lan rộng trong giới trẻ tuổi thân cận; bằng nếp sống và bằng hành động của con, con làm phát sinh và nuôi dưỡng ư thức ấy nơi họ. Ở đâu con cũng có thể t́m thấy những người có ḷng. Tuy họ không nói tiếng nói của con nhưng họ cũng có thể cảm thông được tâm hồn của con. Nếp sống của con, dù là nếp sống của một cá nhân, là phải biểu hiện cho ư thức văn hóa vừa có tính cách dân tộc vừa có tính cách nhân loại. Văn hóa dân tộc phải được đặt trong môi trường văn hóa nhân loại và phải đóng vai tṛ xúc tác văn hóa nhân loại trên con đường bảo vệ và làm thăng hóa sự sống.

 

Đồng Minh Của Chúng Ta

 

Hiện nay số phận của các dân tộc và của các nền văn hóa đă được buộc vào nhau; tương lai của một dân tộc có liên hệ tới tương lai của các dân tộc khác. Sự đói kém của các nước gọi là chậm tiến có thể là ng̣i thuốc súng làm bùng nổ một cuộc thế chiến. Các cuộc tranh đấu chánh trị cục bộ thường chỉ nêu ra tiêu chuẩn tăng lương, tăng măi lực, tăng khả năng hưởng thụ; nhưng số lượng những người giác ngộ về t́nh trạng thực của thế giới đang càng ngày càng tăng. Ở đâu các con cũng có thể t́m gặp, liên lạc và cộng tác với họ. Có rất nhiều tổ chức đang nỗ lực để một mặt giúp người đồng bào mở mắt mà trông thấy những cơ cực của sự sống trên thế giới và những hiểm nguy của t́nh trạng chung, một mặt góp phần làm vơi nhẹ t́nh trạng đói khổ bệnh tật của người đồng loại thiếu may mắn. Những người làm việc trong các tổ chức ấy phần lớn là những người có ḷng. Thân cận và làm việc với họ con sẽ nuôi dưỡng được dễ dàng ư thức văn hóa của con. Con cũng có thể đóng góp cho họ một cách có hiệu quả v́ chính con, con là biểu tượng cho ư thức ấy.

 

Hiện Tượng Mất Chân Đứng Văn Hóa

 

Hồi ta trạc tuổi hai con, ta đă từng thấy rất bơ vơ. Ta không biết ta sẽ đi về đâu. Có một đêm nọ ta nằm mơ thấy ḿnh đang nằm trong ngôi nhà thờ họ của chúng ḿnh, và ta thấy trong ḷng êm ả, lắng dịu. Ngôi nhà thờ họ đối với ta lúc đó như là một nơi che chở cho ta an toàn nhất. Lúc thức dậy, ta chợt thấy bơ vơ thêm lên. Th́ ra trong giấc mơ tiềm thức ta đă đưa ta trở về trốn tránh nơi truyền thống văn hóa dân tộc. Nhà thờ họ, cũng như bàn thờ tổ tiên là tượng trưng cho truyền thống đó. Trong ngôi nhà tổ phụ, và trong bất cứ ngôi nhà nào khác, bàn thờ tổ tiên được đặt ở vị trí trung ương và tôn quư nhất. Năm 1966, hồi các con c̣n mới được được chừng bốn năm tuổi, tại các thành phố Huế và Đà Nẵng, gia đ́nh nào cũng mang bàn thờ tổ tiên ra đường để chận cuộc tiến công của xe tăng và thiết giáp. Người ngoại quốc cứ ngỡ là các vị lănh đạo tôn giáo xứ ta muốn sử dụng tôn giáo làm vũ khí chính trị, nhưng ta nghĩ khác. Ta nghĩ rằng đó là dân tộc ta đă muốn chống lại bạo lực bằng sức mạnh truyền thống của nền văn hóa dân tộc. Các con có thấy một cuộc bộc lộ tâm tư nào mà bi tráng như thế hay chưa?

Bàn thờ tổ tiên c̣n là biểu tượng rất quan trọng cho truyền thống dân tộc. Nhờ bàn thờ ấy mà chúng ta cảm thấy sự hiện diện của ông bà cha mẹ bên ta, nhất là vào những dịp Tết nhất và kỵ giỗ. Trong ngày kỵ giỗ, người gia trưởng trong khi khấn vái thực sự xúc tiếp với tổ tiên ḿnh. Lấy cớ rằng sự thờ cúng tổ tiên là mê tín mà dẹp bỏ bàn thở tổ tiên, ta thấy đó là một hành động phá hoại văn hóa rất nguy hại. Nếu bàn thờ tổ tiên mà bị dẹp bỏ th́ ai trấn ngự trên bàn thờ tổ quốc? Và bàn thờ tổ quốc c̣n có nghĩa lư ǵ? Người mà không có linh hồn th́ nước làm ǵ có?

Từ khi tiếng súng ngoại quốc bắt đầu nổ vào thành quách và lăng miếu ta, nhiều giá trị tinh thần của ta cũng bắt đầu rạn vỡ. Nào trung hiếu tiết nghĩa, nào quân thần phụ tử, nào tứ đức tam ṭng. Ta muốn duy tân, ta muốn học đ̣i theo cái học Tây phương để có thể trở nên hùng mạnh như người Tây phương, và có đủ khả năng chống lại họ. Ta mất đức tin nơi truyền thống ta. Nhưng những truyền thống của họ, ta học rất khó, trong khi nếp sống chuộng cá nhân, ích kỷ và phóng túng của họ, ta học rất dễ. Cái đẹp nhất của họ, ta chưa với tới, trong khi cái đẹp nhất của ta, ta đă buông bỏ v́ ta cho là cổ hủ hết thời rồi… Ta hụt mất chân đứng. Ta như một thân cây bật gốc. Hiện tượng hư hỏng và tham nhũng trong xă hội ta vốn có nguồn gốc từ sự thiếu chân đứng ấy. Rốt cuộc, ta đi t́m về được một ư thức hệ mà ta tin rằng sẽ có công năng giúp ta giải phóng được đất nước. Ta níu lấy nó như chân lư ngàn đời. Và v́ nó, ta đă gây chia rẽ, đớn đau và tang tóc cho nhiều thế hệ. Nó ràng buộc ta và tước đoạt của ta cả t́nh huynh đệ cả nghĩa đồng bào.

 

Những Phương Châm Chỉ Đạo Văn Hóa

 

Ta không cần đến một chủ nghĩa để chỉ đạo cho văn hóa. Chỉ đạo cho văn hóa, cũng như chỉ đạo cho kinh tế, chính trị và giáo dục, ta đă có những phương châm rút ra từ kinh nghiệm trực tiếp của ta về sự sống. Ôm lấy một chủ nghĩa, tức là loại bỏ ra ngoài tất cả những ai không cùng theo một chủ nghĩa với ḿnh. Ta không muốn thế. Ta muốn mọi người, mọi loài cùng có mặt với nhau trong sự sống cho nên ta từ chối mọi chủ nghĩa. C̣n kinh nghiệm sống th́ ai mà chẳng có: không những con người có kinh nghiệm sống mà cầm thú và cỏ cây cũng vậy.

Quư trọng và bảo vệ sự sống, đó là ước vọng thâm sâu nhất của mọi loài, trong đó có con người. Văn hóa phải đi về nẻo ấy. Ta phải bảo vệ sự sống cho mọi loài và như vậy là phải bảo vệ luôn môi trường sinh hoạt của mọi loài. Ta phải chống lại tất cả những ǵ đe dọa sự sống và đe dọa tàn phá môi trường của sự sống: chiến tranh, vũ khí nguyên tử, phóng xạ nguyên tử, sự khai thác và xài phí không nương tay những nguồn nguyên liệu của trái đất, sự chế tạo và tiêu thụ những hóa phẩm không thực sự cần thiết…

Khiêm cung và cởi mở trong sự học hỏi, đó là thái độ khôn ngoan của kẻ biết cầu tiến. Đây là phương châm thứ hai. Cái Biết của loài người c̣n rất khiêm nhượng, đối với chân lư vũ trụ và vạn hữu. Ư thức được điều đó, ta sẽ không rơi vào hố cuồng tín và quá khích. Ta sẽ lắng nghe và hiểu thấu được quan điểm và kinh nghiệm sống của người đồng loại. Bao nhiêu cuộc chiến tranh đă xẩy tới trong lịch sử v́ lư do tranh chấp tôn giáo và ư thức hệ. Con người thực sự văn minh sẽ không hẹp ḥi trong nhận thức, sẽ không giết nhau v́ bất đồng nhận thức. Trên trái đất có nhiều truyền thống văn hóa khác nhau. Chỉ có thái độ cởi mở mới giúp ta thấy, hiểu và yêu mến được những truyền thống văn hóa. Không có ǵ cấm ta thấy được cái hay cái đẹp trong những truyền thống khác như Nho giáo, Lăo giáo hay Cơ Đốc giáo. Ta ăn cơm Việt, nhưng điều đó không cấm ta thưởng thức những truyền thống nấu nướng khác như cơm Tàu, cơm Tây, cơm Ấn Độ, cơm Tây Ban Nha. Có kẻ suốt đời chỉ dám ăn những món quen thuộc, không bao giờ có khả năng thưởng thức được những món ăn lạ thuộc các truyền thống nấu nướng khác; những kẻ ấy bị thiệt tḥi. Kho tàng văn hóa của nhân loại rất đa dạng và giàu có, ta phải mở mắt để nh́n qua cho biết. Ta cởi mở th́ không những ta thấy được cái hay cái đẹp của kẻ khác mà ta c̣n phát hiện ngay trong truyền thống ta những cái hay cái đẹp từng bị che lấp nữa.

 

Khơi Nối Được Chất Liệu Văn Hóa

 

Dân tộc ta ngày xưa có tục đốt vàng mă mà bây giờ ta gọi là một hủ tục. Ta chê đó là mê tín. Ta không tin rằng đốt áo quần tiền bạc bằng giấy th́ thân nhân ta ở cơi âm có áo quần để mặc và tiền bạc để tiêu xài. Ta không thấy được rằng hành động đốt vàng mă biểu hiện ḷng thương nhớ lo lắng của người c̣n sống đối với người đă khuất. Cái chất liệu văn hóa của sự đốt vàng mă là ḷng nhớ thương và niềm chung thủy. Ta có thể băi bỏ tục đốt vàng mă, lấy cớ rằng điều đó có hại cho nền kinh tế quốc gia, nhưng ta chỉ có thể và chỉ nên làm như thế sau khi đă t́m ra những h́nh thức sinh hoạt văn hoá khác thay thế cho việc đốt vàng mă. Nếu không th́ ta đă vô t́nh dẹp bỏ một nếp sống t́nh cảm rất trung hậu và đẹp đẽ trong truyền thống văn hóa ta. Nói tới cái lợi và cái hại kinh tế th́ không cùng. Chế tạo vũ khí và theo đuổi chiến tranh th́ hại cho kinh tế vô cùng mà ta không hề nói tới. Ta có thể xuất tiền hàng triệu ra mua thức này thức khác, nhưng ta đâu có thể mua được ḷng thương nhớ và nghĩa vẹn toàn bằng tiền bạc. Vậy th́ tại sao ta nói đến cái hại kinh tế của sự đốt vàng mă. Pháo ta đốt ngày Tết cũng có hại kinh tế lắm chứ. Nhưng ta cứ đốt, bởi v́ nó cho ta niềm vui và ḷng hy vọng ở năm mới hạnh phúc và thịnh vượng hơn.

Cách đây hai chục năm, hồi các con c̣n trứng nước ta có viết một đoản văn tên là Bông Hồng Cài Áo về t́nh mẹ con. Từ ấy đến nay, năm nào giới trẻ xứ ta cũng tổ chức hội Bông Hồng Cài Áo. Đoản văn ấy đă cảm động được trái tim của tuổi trẻ, đă làm cho họ ư thức được sự quư giá của bà mẹ bên ḿnh, đă làm cho bao nhiêu người được sung sướng, con cũng như mẹ. Tuy nó không phải là một cuốn kinh như kinh Vu Lan nhưng nó cũng có thể có một tác dụng tương tợ như tác dụng kinh Vu Lan. Tuy nó rất khác với sự đốt vàng mă, nó cũng nuôi dưỡng được ḷng thương yêu như việc đốt vàng mă. Các con hăy nh́n bàn thờ tổ tiên, cây cau, cây nêu, đống rơm, miếng trầu v.v.., hăy lắng nghe những câu ca dao, những lời ru tiếng hát và những tiếng nói tiếng cười của người dân trong xóm v.v.., các con sẽ thấy được những gửi gắm âm thầm của truyền thống văn hóa dân tộc. Nhiệm vụ của các con là khơi nối cho được những giá trị của truyền thống văn hóa dân tộc để có thể làm giàu có thêm cho truyền thống ấy.

 

Tôi và Ông

 

Truyền thuyết một mẹ trăm con cho ta thấy tổ tiên của chúng ta từ ngày xưa đă quan niệm trăm họ như một nhà, và dân tộc ta là một đại gia đ́nh. Ngôn ngữ của ta cũng bộc lộ ư hướng ấy. Tiếng tôi trong ngôn ngữ Việt Nam không phải là một tiếng tôi cộc lốc như trong các ngôn ngữ khác. Nói đúng hơn, trong ngôn ngữ ta không có những đại danh từ chỉ nhân vật như je vous, như Iyou, như ngộnị. Các con để ư nhận xét mà coi. Nếu đi ngoài đường mà gặp một người th́ ta phải thiết lập một thứ liên hệ thân thuộc nào đó giữa ta và người đó trước khi ta có thể mở miệng nói chuyện. Nếu người ấy hơi lớn hơn ta hoặc bằng ta, ta sẽ gọi bằng Anh hoặc Chị và ta tự xưng em. Anh Hai, Chị Ba v.v.., đó là những tiếng ta quen dùng để gọi người trạc tuổi của anh chị ta. Nếu người ấy lớn tuổi hơn ta nhiều, ta gọi bằng Chú, bằng Bác, bằng D́, bằng Cô hoặc bằng Ông, bằng Bà và ta tự xưng là Cháu. Dùng tiếng tôi th́ có vẻ cộc lốc, lạt lẽo. Với lại tiếng “tôi” xưa kia vốn là tiếng khiêm nhường của người thần dân tự xưng với vua, của người đầy tớ tự xưng với chủ. Tôi có nghĩa là bầy tôi (votre sujet) của vua, hoặc tôi tớ (votre serviteur) của chủ. Tiếng ông và tiếng mà ta thường tưởng là tương đương với đại danh từ vous hay you thật ra chỉ là tiếng tôn xưng người đối diện, cho họ đáng bực ông và bà của ta. Tất cả mọi xưng hô trong ngôn ngữ ta đều phải được đặt trong liên hệ gia tộc.

Câu “Cháu xin lỗi bà” ta thiết nghĩ không thể dịch ra Pháp văn là “je vous demande pardon” được. Cái tinh thần của ngữ pháp khiến ta có khuynh hướng muốn dịch: “la petite fille voudrait demander pardon à sa grande mère”. Nếu ta nghe câu tiếng Pháp này không êm tai, đó là tại v́ hai văn hóa khác nhau, hai ngôn ngữ khác nhau. Một ngôn ngữ mà không có những đại danh từ nhân vật ngôi nhất và ngôi hai như thế kể cũng hiếm có trên thế giới con nhỉ. Trong những chi tiết như thế, giống ṇi đă kư thác cho ta biết bao nhiều niềm ước vọng, biết bao điều mong mỏi. Ta hăy trở lại khai thác tiềm lực của chính ta ngay trong văn hóa ta trước đă. 

 

Định Nghĩa Văn Hóa

 

Từ sáng tới giờ ta đă dùng danh từ văn hóa mà không chịu định nghĩa văn hóa là ǵ. Chắc hai con cũng biết rằng việc đi t́m định nghĩa đó sẽ làm mất th́ giờ của chúng ta lắm. Người Đức nói Kultur, người Pháp nói cultrue. Có người hiểu văn hóa là tầm kiến thức học hỏi (tŕnh độ văn hóa). Có người hiểu văn hóa là văn minh. Có người cho văn hóa là nếp sống có ư thức hướng thượng của một dân tộc hay một xă hội. Nếu các con c̣n nhớ tới cây đào và con ong th́ các con sẽ thấy công việc định nghĩa khó khăn như thế nào. Tuy vậy ta tin rằng điều đó không thực sự cần thiết, và các con đă cảm thông được những điều ta muốn nói. Những điều ta nói với các con hôm nay, ta tin chắc là các con đă biết rồi. Chúng không phải là kiến thức. Chúng chỉ là nhận thức và kinh nghiệm. Mà nhận thức ấy, kinh nghiệm ấy, ta biết, đă tiềm ẩn trong con. Ta chỉ muốn các con và ta có dịp ngồi với nhau mà chiêm nghiệm lại. Các con đi tới là ta đi tới. Con có là một trang thiếu niên anh tuấn tài ba lỗi lạc hơn người th́ con vẫn là một thằng Cu xưa kia của ruộng lúa quê nhà. Và con có là một thiếu nữ nhan sắc mặn mà, đức hạnh và sự nghiệp làm rạng công danh cho xứ sở, con vẫn là một con Hĩm xưa kia thường ra vào nơi cầu ao xóm cũ. Hăy nhớ đến gốc rễ của các con, và hăy can trường đi tới. Điều ta muốn dặn hai con, ta đă gói kỹ trong từng tế bào của cơ thể hai con rồi.

 

Thích Nhất Hạnh


 

[1] Paul Huard, Les Chemins du Raisonnent et de la Logique en Extrême-Orient.

[2] Ủy Ban Khoa Học Xă Hội Việt Nam, Lịch Sử Việt Nam, Nhà Xuất Bản Khoa Học Xă Hội, Hà Nội 1971

[3] Trương Chính và Đặng-Đức Siêu, Sổ Tay Văn Hóa Việt Nam, nhà xuất bản Văn Hóa, Hà nội 1978.